Nghệ sĩ Nhân dân Ái Liên sinh năm 1920 tại Ngõ Nghè (nay là phố Lê Chân, Hải Phòng) trong một gia đình có truyền thống nghệ thuật lâu đời. Mẹ bà, bà Trần Thị Sinh, là một diễn viên cải lương nổi tiếng thời bấy giờ; còn cha, ông Thái Đình Lan, làm nghề buôn bán trong lĩnh vực hàng hải.
Từ thuở nhỏ, Ái Liên đã bộc lộ niềm say mê đặc biệt với nghệ thuật cải lương và được mẹ cùng các anh chị trong đoàn tận tình chỉ dạy. Bà sớm thể hiện năng khiếu nổi trội, am hiểu và sử dụng thành thạo nhiều loại nhạc cụ dân tộc như đàn kìm, cò, sến, độc huyền, trống, mõ thanh, thập lục, cũng như các nhạc cụ phương Tây như piano, violin, guitar, banjo hay trống jazz.
Năm 16 tuổi, sau khi trở về Hải Phòng, Ái Liên bắt đầu tham gia các đêm diễn từ thiện với tư cách tài tử. Chính phong thái tự tin và giọng hát đặc biệt đã giúp bà được Hội kịch Bắc Kỳ (La Scène Tonkinoise) mời cộng tác trong vai trò diễn viên. Vai diễn đầu tiên – Yến trong vở Kịch trường vạn tuế của tác giả Trần Ngọc Diệp – đã đưa Ái Liên trở thành ngôi sao sáng của đoàn kịch La Scène Tonkinoise chỉ trong thời gian ngắn.
NSND Ái Liên và chồng trong ngày hôn lễ.
Theo lời kể trong cuốn hồi ký Để gió cuốn đi của ca sĩ Ái Vân – con gái bà – Ái Liên từng đoạt giải cao nhất trong một cuộc thi người đẹp tại miền Bắc khi mới 16 tuổi. Từ đó, bà được mệnh danh là Hoa khôi đất Bắc, Hoa khôi Hà Nội, hay thậm chí Hoa khôi Đông Dương.
Trong thời gian hoạt động nghệ thuật, nghệ sĩ Ái Liên từng được triều đình Huế trao tặng huân chương Nam Long bội tinh. Đoàn hát của bà cũng lưu diễn khắp Đông Dương, đạt được nhiều thành tựu lớn; thậm chí Quốc vương Campuchia Norodom Sihanouk (1922–2012) từng trực tiếp lên sân khấu trao tặng huy chương cho bà.
Sau năm 1954, Ái Liên đảm nhận vai trò Trưởng đoàn Cải lương Bắc Trung ương (nay là Nhà hát Cải lương Việt Nam), đồng thời là Ủy viên Ban Chấp hành Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam. Bà tích cực tham gia phong trào cải lương cách mạng ở miền Bắc và góp phần đào tạo nhiều thế hệ nghệ sĩ kế cận.
Nghệ sĩ Nhân dân Ái Liên qua đời năm 1991. Sáu năm sau, vào năm 1997, bà được truy tặng danh hiệu Nghệ sĩ Nhân dân – sự ghi nhận xứng đáng cho cuộc đời cống hiến trọn vẹn của một người nghệ sĩ tài hoa và tiên phong.
Nhan sắc ngọt ngào của nghệ sĩ Ái Vân thời trẻ.
Con gái của Nghệ sĩ Nhân dân Ái Liên là Nghệ sĩ Ưu tú Ái Vân. Bà sinh năm 1954, cha là ông Hà Quang Định – chủ hãng Việt Film, hãng phim tư nhân đầu tiên tại Việt Nam. Sinh ra trong một gia đình giàu truyền thống nghệ thuật, Ái Vân sớm được tiếp xúc với âm nhạc và thừa hưởng năng khiếu ca hát từ mẹ. Từ nhỏ, bà đã thể hiện niềm say mê với những giai điệu trữ tình và nhanh chóng tiếp thu phong cách biểu diễn tinh tế, giàu cảm xúc của nghệ sĩ Ái Liên. Giọng hát ngọt ngào, sâu lắng và đậm chất tự sự giúp Ái Vân sớm ghi dấu ấn trong lòng khán giả.
Năm 1971, khi mới 17 tuổi, Ái Vân bắt đầu sự nghiệp nghệ thuật với các vai diễn trong kịch ngắn của Đài Truyền hình. Sau đó, bà gia nhập Đoàn Ca múa Bông Sen tại miền Nam. Năm 1976, Ái Vân ra Hà Nội theo học tại Nhạc viện Hà Nội (nay là Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam). Tốt nghiệp năm 1979, bà về công tác tại Nhà hát Nhạc nhẹ Việt Nam – nơi đánh dấu chặng đường tỏa sáng của một giọng ca tiên phong trong dòng nhạc nhẹ thời kỳ hậu 1975.
Nghệ sĩ Ái Vân ở tuổi 70 tuổi.
Trong suốt những năm 1980, Ái Vân trở thành một trong những ca sĩ nhạc nhẹ hàng đầu của miền Bắc. Tiếng hát của bà đến với công chúng qua hàng loạt ca khúc nổi tiếng như Bài ca xây dựng, Triệu bông hồng, Ru con mùa đông, Trăng chiều, Em đứng giữa giảng đường hôm nay, Người ơi người ở đừng về, Và con tim đã vui trở lại, Tango Say… Giọng ca của bà được khán giả yêu mến bởi sự trong sáng, tinh tế và tràn đầy cảm xúc.
Năm 1981, Ái Vân đạt Giải thưởng lớn tại Liên hoan Âm nhạc Quốc tế Dresden (CHDC Đức) với hai ca khúc Bài ca xây dựng và Mặt trời chưa bao giờ mọc như thế (hát bằng tiếng Đức). Đây là giải thưởng quốc tế đầu tiên mà Việt Nam giành được trong lĩnh vực nhạc nhẹ, mở ra cơ hội để Ái Vân biểu diễn tại nhiều quốc gia và mang âm nhạc Việt Nam đến gần hơn với bạn bè thế giới. Năm 1988, ở tuổi 36, Ái Vân được phong tặng danh hiệu Nghệ sĩ Ưu tú. Hiện nay, Nghệ sĩ Ưu tú Ái Vân định cư ở nước ngoài. Sau nhiều biến cố trong cuộc sống, bà đang tận hưởng cuộc sống bình yên bên người chồng thứ ba cùng con trai và con gái.